Dünya

20 il sonra: ABŞ-ın İraqa müdaxiləsi nəyə gətirib çıxardı və dünyanı necə dəyişdi?

ABŞ və koalisiya qüvvələrinin İraqı işğal etməsindən 20 il sonra amerikalı filosof və siyasi iqtisadçı Frensis Fukuyama İraq müharibəsi və ABŞ-ın xarici siyasəti haqqında düşünür.
İraq müharibəsinin 20-ci ildönümünü qeyd etdikdən sonra bir neçə nəfər məndən bu təcrübə haqqında düşünməyimi istədi. İndiyə qədər mən bu mövzuda yalnız bir dəfə Karneqi Fondunun “İraq müharibəsinin xatirələri və yanlış qavrayışları” panelində çıxış etmişəm. Bu suala tam cavab vermək üçün indi müharibənin nəticələri haqqında bildiklərimizi və o zaman düşündüyümüzü daha dərindən təhlil etmək lazımdır. İndi bunu etmək üçün kifayət qədər vaxt yoxdur, çünki ayın sonuna qədər tamamilə fərqli bir mövzuda üç böyük publik mühazirə oxumalıyam. Ona görə də o vaxt müharibə haqqında nə düşündüyümü və bu gün münasibətimin necə dəyişdiyi ilə başlamaq qərarına gəldim.
O vaxt mənə elə gəlirdi ki, işğala qarşı çıxmağın iki əsas səbəbi var. Birincisi, əxlaq və diktatoru devirmək üçün gücdən istifadə ilə bağlı narahatlıqlarla bağlıdır. 1945-ci ildən beynəlxalq siyasətdə belə bir qayda var ki, ölkələr bir-birinə hücum etməməlidir. 2003-cü ilin mart müdaxiləsi ABŞ-ın, əsasən qlobal Cənubda və xüsusilə Yaxın Şərqdə mənəvi nüfuzunu ciddi şəkildə zəiflətdi. Qeyd edilən regionda Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünü pisləməyən və ABŞ-ın xarici siyasətinin “qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizam” kimi prinsiplərə söykənməsi ilə bağlı Amerikanın iddialarına çox kinli yanaşan bir çox demokrat dostlarımız var.
Bununla belə, İraqla bağlı mənəvi dilemma heç vaxt sadə olmayıb. Səddam Hüseyn Vladimir Putindən də pis diktator idi və o, artıq qonşu İran və Küveyti işğal etmişdi. Mel Loefflerin müharibənin mənşəyi haqqında son kitabı kürdlər və bataqlıq ərəblər (İraqın cənub-şərqində, İranla sərhəddə, Dəclə və Fəratın aşağı axarlarının Mesopotamiya bataqlıqlarının və Şatt əl-Ərəb sakinləri – red.) kimi bütöv insan qruplarına qarşı insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulması və repressiya tarixini qərəzsiz şəkildə təsvir edir. Bu dövrdə ABŞ dominant olduğu üçün İraqın işğalı Soyuq müharibə dövründə olduğu kimi supergüclərin qarşıdurması və ya nüvə eskalasiyası riskini daşımırdı. Solçular da daxil olmaqla bir çox insanlar həssas əhalini insan hüquqlarının pozulmasından “qorumaq məsuliyyəti” prinsipini müdafiə edirdilər.
İkinci problem Amerikanın İraqı həqiqətən dinc və sabit dövlətə çevirəcək uzunmüddətli işğalı dəstəkləmək qabiliyyəti və istəyi ilə bağlı idi. Bu baxımdan, bu sualın cavabının mənfi olduğunu düşünmək üçün çoxlu səbəblər var idi. O zaman mən hesab edirdim ki, inkişaf etməkdə olan dünyada demokratik dövlət quruculuğu təcrübəmiz çox uğursuz olub və bu, Latın Amerikası və Karib hövzəsində (Nikaraqua, Qvatemala, Haiti), Cənub-Şərqi Asiyada (Cənubi Vyetnam və Filippin) və Yaxın Şərqdə uğursuz nəticələrə gətirib çıxarıb, harada ki biz İranda demokratik yolla seçilmiş Məhəmməd Musaddiqi devirdik və Misir və Fars körfəzindəki avtokratiyaları açıq şəkildə dəstəklədik.
Mən hiss etdim ki, burada bir növ beş illik qayda işləyir: Birləşmiş Ştatlar mürəkkəb dövlət quruculuğu layihəsini təxminən 5 il, bir prezidentlik müddətindən bir qədər çox müddətə dəstəkləyə bilər, bundan sonra ictimai dəstək azalmağa başlayır.
Bu, həm yeni administrasiyanın 1933-cü ildə ABŞ dəniz piyadalarını geri çəkdiyi Nikaraquada, həm də ilkin iştirakımızdan bir az sonra Tet hücumunun amerikalıların əksəriyyətini müharibəyə qarşı çevirdiyi Vyetnamda baş verdi. Düşünürdüm ki, əgər biz İraqda çoxlu sayda qoşun yerləşdirməyə və onları nəsillər boyu orada saxlamağa hazır olsaq (Yaponiya, Almaniya və İtaliyada etdiyimiz kimi), o zaman dövlət quruculuğu səylərinin uğur qazanmaq şansı ola bilər. Lakin İraqda bu, siyasi baxımdan çox çətin idi və Buş administrasiyası buna hazır olduğunu sübut etmək üçün çox az şey etdi. Faktiki vəziyyət, görünür, 2003-cü ilin sonuna qədər ABŞ qoşunlarını İraqdan çıxara biləcəyinə ümid edən Don Ramsfeldin qorxduğundan da qat-qat pis oldu və o, üzləşdiyi şeyi üsyan adlandırmağa belə müqavimət göstərdi.
Nəhayət, mədəniyyət məsələsi var. Bu region dünyanın digər yerlərindən çox fərqli olub və indi də belədir. O zaman Buş administrasiyası iddia edirdi ki, müsəlman və ya ərəb ölkələrinin demokratikləşə bilməyəcəyinə inam, azadlığın ümumbəşəri cazibəsinə görə sadəcə olaraq mədəni qərəzdir. Kondoliza Rays İkinci dünya müharibəsindən sonra Almaniya və Yaponiyanın demokratikləşdirilməsində Amerikanın uğurlarına işarə etsə də, müharibədən əvvəl bu ölkələrin artıq sənaye cəhətdən inkişaf etmiş olduğunu və orada Yaxın Şərqdəki kimi geniş dini siyasət aparılmadığı barədə susdu. Məsələ ondadır ki, siyasi İslam bütün regionda güclü olub; Tunisdə Ennada partiyası kimi demokratik islamçılar olsa da, ümumiyyətlə, bu, nadir haldır. Bütün bunlar sadəcə olaraq Yaxın Şərqi Birləşmiş Ştatların fəaliyyəti üçün daha çətin bir bölgəyə çevirir.
Buna görə də, Birləşmiş Ştatların işğalın nəticələrinin öhdəsindən gələ bilməyəcəyinə inam müharibə ilə bağlı neokonservativ dostlarımdan ayrılmağımın həlledici səbəbi oldu. “Yeni Amerika əsri layihəsi”ndən İraqa müdaxiləyə çağıran məktubu imzalamaqla mən 2003-cü ilin mart işğalına qədərki aylarda müdaxilənin məqsədəuyğunluğu barədə fikrimi dəyişdim. Beynəlxalq legitimlik məsələsi o zaman məni o qədər də narahat etmirdi, baxmayaraq ki, mən “Vaşinqton Post” qəzetində BMT Təhlükəsizlik Şurasının dəstəyi olmadan hərəkət etməməli olduğumuz barədə məqalə yazmışdım. Geriyə dönüb baxanda bu məsələyə mən olduğundan daha ciddi yanaşmalıydım.
2003-cü ildə Birləşmiş Ştatlar hər sahədə – iqtisadi, hərbi, siyasi və sosial sahədə beynəlxalq hegemonluğunun zirvəsində idi. Ölkə hiss edirdi ki, dünyanı öz imicinə və bənzərinə çevirməyə hər cür imkanı var. Lakin o, gücünün hüdudlarını dərk etmirdi. Bu güc sürətlə zəifləməyə başladı: müharibənin özü bataqlığa çevrildi və 2008-ci il maliyyə böhranı Amerika iqtisadi modelini məhv etdi. Rusiya və Çin güclənməyə davam etdi və ABŞ cəmiyyətində ölkənin təmsil etdiyi qloballaşan sosial modeldəki problemləri əks etdirən böyük çatlar yaranmağa başladı. Bu, indi yaşadığımız dünyadır və o vaxtdan bəri ABŞ-ın xarici siyasəti hələ də uyğunlaşma prosesindədir.(qaynarinfo)

Əlaqəli xəbərlər

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Back to top button